Na co dzień rzadko poświęca się jej głębszą refleksję, choć stanowi ona cichy, lecz nieodzowny fundament istnienia. To właśnie gleba jest żywicielką, która karmi narody i stanowi kręgosłup gospodarki agrarnej. Warto zatem zagłębić się w mozaikę naszego kraju, by odkryć, co decyduje o tym, że to właśnie konkretne gleby w Polsce uchodzą za najbardziej żyzne i jakie inne typy dominują w krajobrazie.
Polska mozaika glebowa – co dominuje w krajobrazie?
Pokrywa glebowa Polski odznacza się niemałym zróżnicowaniem, będącym rezultatem splotu czynników takich jak geologiczna budowa podłoża, warunki hydrologiczne czy pierwotna szata roślinna. Wbrew obiegowym opiniom, w strukturze areału kraju nie królują utwory o najwyższej wartości produkcyjnej. Zdecydowaną dominantę stanowią gleby o przeciętnej przydatności rolniczej – brunatne i płowe, które łącznie zajmują ponad połowę powierzchni Polski, osiągając udział na poziomie około 52%. Tuż za nimi plasuje się pokaźny odsetek terytorium, bo aż blisko 26%, pokryty przez gleby bielicowe. Ukształtowały się one przeważnie na piaszczystych, ubogich podłożach, co w naturalny sposób ogranicza ich potencjał uprawny.
Poznaj głównych bohaterów – charakterystyka najważniejszych typów gleb
Celem tej części jest przybliżenie specyfiki poszczególnych jednostek glebowych, które tworzą agronomiczną mapę Polski. Poniższe zestawienie w syntetyczny sposób przedstawia ich najistotniejsze cechy, genezę oraz potencjał produkcyjny.
| Typ gleby | Specyfika i przydatność rolnicza | Geneza i typowe lokalizacje |
|---|---|---|
| Gleby brunatne i płowe | Przeciętna żyzność, dobra struktura. Stanowią podstawę polskiego rolnictwa, choć ich wartość zależy od skały macierzystej. Wymagają zrównoważonego nawożenia. | Powstały pod lasami liściastymi i mieszanymi, głównie na glinach zwałowych. Powszechne na nizinach i pojezierzach. |
| Gleby bielicowe | Niska żyzność, silnie kwaśny odczyn, słabo wykształcony poziom próchniczny. Wymagają intensywnego wapnowania i nawożenia. | Ukształtowane na piaskach i żwirach pod lasami iglastymi, na skutek procesu bielicowania. Charakterystyczne dla terenów sandrowych. |
| Czarnoziemy | „Czarne złoto” rolnictwa. Bardzo wysoka żyzność, głęboki poziom próchniczny, doskonała struktura gruzełkowata, bogate w składniki pokarmowe. | Powstały na skałach węglanowych, głównie lessach, pod roślinnością stepową. Wyżyna Lubelska, Płaskowyż Proszowicki, Przedgórze Sudeckie. |
| Mady (gleby aluwialne) | Bardzo wysoka żyzność, ich skład zależy od materiału naniesionego przez rzekę. Zazwyczaj zasobne w składniki mineralne i próchnicę. | Powstały w procesie akumulacji materiału rzecznego w dolinach i deltach. Żuławy Wiślane, doliny dużych rzek (Wisły, Odry). |
| Rędziny | Żyzne, zasobne w wapń, o odczynie zasadowym. Trudne w uprawie mechanicznej z powodu obecności odłamków skalnych w profilu. | Ukształtowane w procesie wietrzenia skał węglanowych (wapieni, margli, dolomitów, gipsów). Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Niecka Nidziańska. |
| Czarne ziemie | Bardzo wysoka żyzność, głęboki poziom próchniczny, duża zawartość materii organicznej. Podobne do czarnoziemów, lecz o innej genezie. | Powstały na osuszonych terenach bagiennych i pobagiennych, na podłożu bogatym w węglan wapnia. Okolice Kujaw, Nizina Wielkopolska. |
Przedstawiona panorama glebowa wyraźnie pokazuje, jak wielkim zróżnicowaniem cechuje się podłoże, na którym opiera się krajowa produkcja rolna. Od wymagających znacznych nakładów pracy i kapitału gleb bielicowych, poprzez dominujące w krajobrazie, lecz o umiarkowanym potencjale, utwory brunatne i płowe, aż po prawdziwe perły w koronie. Choć czarnoziemy, czarne ziemie oraz mady rzeczne to bezsprzecznie najlepsze gleby pod kątem produktywności, ich ograniczony terytorialnie zasięg sprawia, że stanowią one cenny i relatywnie rzadki zasób. Zrozumienie tych różnic jest niezbędne dla właściwego planowania przestrzennego i prowadzenia racjonalnej gospodarki rolnej.
Jak ocenić jakość gleby? Przewodnik po klasach bonitacyjnych
Aby w sposób zobiektywizowany i usystematyzowany określić potencjał produkcyjny danego terenu, przeprowadza się gleboznawczą klasyfikację gruntów, potocznie zwaną bonitacją. Jest to urzędowa ocena wartości użytkowej gleb, której zasady i tryb przeprowadzania regulują przepisy, w tym ustawa Prawo geodezyjne i kartograficzne. W jej wyniku każdemu gruntowi przypisywana jest odpowiednia klasa, co ma bezpośrednie przełożenie na jego wartość, wysokość podatku rolnego oraz możliwości wykorzystania agrarnego. System ten kategoryzuje grunty orne w sześciu głównych klasach.
- Klasa I – to kategoria desygnująca absolutnie najlepsze gleby, o idealnych właściwościach fizycznych, chemicznych i biologicznych. Są zasobne w próchnicę, mają doskonałą strukturę i są łatwe w uprawie. Do tej elity zalicza się przede wszystkim wzorcowe czarnoziemy powstałe na lessach oraz niektóre mady rzeczne.
- Klasa II – gleby tej klasy tylko nieznacznie ustępują tym z najwyższej kategorii. Ich potencjał może być minimalnie ograniczony przez nieco mniej korzystne warunki wodne lub gorszą przepuszczalność. Obejmuje ona między innymi czarnoziemy zdegradowane, rędziny i najlepsze gleby brunatne.
- Klasy IIIa i IIIb – stanowią one trzon polskiego rolnictwa. Przy zachowaniu właściwej agrotechniki pozwalają na uzyskiwanie wysokich i stabilnych plonów. Należą tu głównie gleby brunatne i płowe o dobrej kulturze.
- Klasy IVa i IVb – gleby o ograniczonym potencjale, gdzie czynnikiem limitującym może być na przykład zbyt piaszczysta budowa, niedobór wody lub trudniejsza topografia. Wymagają starannej uprawy i nawożenia.
- Klasa V – są to utwory o niskiej żyzności i niekorzystnych właściwościach, często zbyt suche lub zbyt podmokłe. Ich uprawa jest ryzykowna i mało wydajna. Dominują tu gleby bielicowe i rdzawe.
- Klasa VI i VI-Rz – gleby o znikomej wartości rolniczej. Podklasa VI-Rz wprost wskazuje na grunty przeznaczone do zalesienia, gdyż ich wykorzystanie pod uprawy jest trwale nieopłacalne.
Warto przy tym uświadomić sobie, jak cennym zasobem są grunty o najwyższym potencjale. W ogólnym bilansie areału Polski, gleby zaliczane do klas I i II stanowią łącznie zaledwie około 3,7% powierzchni gruntów ornych. Ta statystyka dobitnie obrazuje, jak newralgiczna jest ochrona tych niewielkich obszarów o najwyższej produktywności.
Co decyduje o „sile” gleby? Kluczowe czynniki
O przynależności gleby do konkretnej klasy bonitacyjnej decyduje splot wielu jej cech wrodzonych i nabytych. Istnieje kilka atrybutów, które w sposób newralgiczny rzutują na jej agronomiczną wartość i potencjał do wydawania obfitych plonów.
- Próchnica – jej zawartość to podstawowy wskaźnik żyzności. Działa jak naturalny rezerwuar wody oraz składników pokarmowych, a także odpowiada za pożądaną, gruzełkowatą strukturę podłoża, ułatwiając rozwój korzeni.
- Odczyn pH – determinuje dostępność składników pokarmowych dla roślin. Znaczna część polskich gruntów wykazuje tendencję do zakwaszania, co blokuje przyswajanie kluczowych pierwiastków. Efektywnym sposobem regulacji kwasowości jest zabieg wapnowania.
- Działalność człowieka – antropopresja ma dwojaki wpływ. Niewłaściwa agrotechnika prowadzi do degradacji, a urbanizacja skutkuje trwałym wyłączeniem gruntów z produkcji. Jednocześnie, poprzez świadome działania jak rekultywacja, człowiek może odtworzyć lub podnieść potencjał produkcyjny ziemi.
Staje się zatem oczywiste, że wartość agronomiczna gleby jest wypadkową jej naturalnych predyspozycji i późniejszych losów. To złożony system, w którym zasobność w materię organiczną, wewnętrzna równowaga chemiczna wyrażona odczynem pH oraz stopień i charakter ludzkiej ingerencji wzajemnie się przenikają. Dopiero całościowe spojrzenie na te determinanty pozwala rzetelnie ocenić prawdziwy potencjał, jaki drzemie pod powierzchnią gruntu.
Gleba – skarb, o który musimy dbać
Krajobraz glebowy Polski rysuje obraz kraju, w którym dominują utwory o przeciętnej wartości, a najbardziej żyzne gleby w Polsce stanowią niewielki, lecz niezwykle cenny odsetek. Taka struktura zasobów dobitnie uzmysławia, jak newralgiczne staje się racjonalne gospodarowanie ziemią i jej bezwzględna ochrona przed degradacją oraz bezpowrotną utratą. Niech ta świadomość będzie inspiracją do bliższego przyjrzenia się podłożu, po którym stąpamy na co dzień, i do dalszego odkrywania tajemnic lokalnego środowiska przyrodniczego.
